Mani(s) are one of the most popular poetic forms of folk literature. They are written in syllabic meter of seven units, rhymed as “aaxa” and consist of a singular verse. They carry the cultural, social an even sometimes political features of the area which they were sung. Thus, they bridge the generations. They owed their popularity to the virtue that they are short and rhymed, so that they can be memorised without much effort and illiterate people can express their feelings and thoughts. The tradition of telling mani is a living tradition that is refined through the ages. The villages of Bursa are among that places that in which the mani tradition is still alive. The mountain villages of Bursa, their population largely consisted of Manav(s) and Yoruk(s) are located far from the city center, thus they could preserve their distinct oral tradition. Many traditions are still alive and prospering in these places; mani is one of these traditions.
In this study, we collected the mani(s) from oral and written sources in the villages of Akcapınar, Belenoren, Çoreler, Duvenli, Dagguney, Haydar, Kemaliye, Mazlumlar, Mentese, Pınarcık, Sırıl and Sorgun. Then, examined them according to their characteristics of production and transmission, their structure (meter and rhyme) and their content. Mani(s) are vocalized in many different occasions such as military enlistments, sira nights, weddings (during the various phases of traditional wedding ceremonies, circumcision feast, hidrellez, nawruz, imece gatherings, Ramadan nights, traditional village plays. In the mountain villages of Bursa, mani(s) are usually sung in henna nights, weddings and during the holy month of Ramadan. This tradition is kept alive by women. Women entertain themselves by singing mani(s). They are mostly sung without musical instruments but sometimes primitives instruments, such as kitchen accessories or hand-claps are used to generate a rhythmic sound. Among men, Ramadan month is the only time in which mani(s) are sung. Drummers sung mani(s) in order to wake people up for the sahur or receiving tip-money toward the end of the month.
The majority of the mani(s) of the mountain villages of Bursa share common structural features. They are mostly in syllabic meter of seven units and have the rhythmic scheme of “aaxa” however, some mani(s) have more than seven syllables. Many of the mani(s) that are examined in this study have rich or full rhyme. There are also assonants, bronze rhymes opunned rhymes or even mani(s) devoid of rhyme. Most of the mani(s) have repeated words. These mani(s) are divided into 22 topics according to their themes. Romance is the most popular theme; it is followed by homesickness. All mani(s) carry the traces of thought system, longings, troubles, likings and traditions of their culture. In total, 346 mani(s) from Bursa mountain villages are studied. They are graphically grouped by the number of their syllables and rhythmic schemes. The percentages are also given. 189 of the mani(s) have seven syllables, 44 of them have eight syllables and 113 of them use irregular meter. Most of the irregular mani(s) are those that are sung during the holy month of Ramadan. The reason is that drummers likely use different names in their mani(s) in order to receive tip money from different people so a line is always changing.
Anonim halk şiirinin en çok kullanılan türlerinden biri olan mâniler, hecenin 7’li ölçüsüyle yazılan aaxa şeklinde kafiyelenen ve tek dörtlükten oluşan bir türdür. Mâniler söylendikleri bölgelerin kültürel, sosyal hatta kimi zaman siyasi yapısının izlerini taşımalarından dolayı, nesiller arasında bir köprü oluştururlar. Kısa ve kafiyeli bir yapıya sahip olmaları nedeniyle kolay ezberlenebilen mâniler, bu özellikleri sebebiyle halk arasında kolaylıkla yayılmış; insanlar çeşitli duygu, düşünce, isteklerini dile getirirken bu türe başvurmuşlardır. Mâni söyleme geleneği, yüzyılların deneyimlerinden süzülerek biçimlenmiş, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar ulaşmış ve hâlen canlı olarak yaşatılan bir gelenektir. Bu geleneğin canlı olarak yaşatıldığı yerlerden biri de Bursa dağ köyleridir. Yaşayan halkın çoğunluğunun Manav-Yörük olduğu Bursa dağ köyleri, şehir merkezinden uzakta bulunmaları; geleneklerine ve göreneklerine bağlı olmaları sebebiyle kültürel kimliklerini diğer bölgelere göre daha fazla muhafaza etmişlerdir. Bu bölgelerde birçok günümüzde de gelenek kendini güncelleyerek yaşamaya devam etmektedir. Mâni söyleme geleneği de bunlardan biridir.
Çalışmamızda Bursa dağ köylerinden Akçapınar, Belenören, Çöreler, Düvenli, Dağgüney, Haydar, Kemaliye, Mazlumlar, Menteşe, Pınarcık, Sırıl ve Sorgun köylerine ait mâniler sözlü ve çeşitli yazılı kaynaklardan derlenerek yaratım-aktarım özellikleri, şekil-yapı özellikleri (ölçü, kafiye şeması, kafiye-redif-durak) ve içerik özellikleri bakımından incelenmiştir. Mâniler, çeşitli ortamlarda icra edilirler. Sıra geceleri, asker uğurlama, evlenme törenleri (kız görme, kız isteme, nişan, gelin hamamı, kına gecesi, düğün töreni, gelin alma), sünnet törenleri, Hıdırellez, nevruz, imece yardımlaşma toplantıları, Ramazan ayları, köy seyirlik oyunları vb. mânilerin icra edildiği ortamlardan bazılarıdır. Bursa dağ köylerinde mânilerin icra edildiği ortamlar ise genelde kına geceleri, düğün törenleri ve Ramazan aylarıdır. Mâni söyleme geleneği, günümüzde genellikle kadınlar arasında devam etmektedir. Kına gecesinde ya da düğünde bir araya gelen kadınlar, mâni söyleyerek eğlenmektedirler. Mâniler, çoğunlukla çalgısız söylenmekle birlikte bazen tepsi veya bakır çalınarak alkışlar eşliğinde de söylenmektedir. Erkekler arasında yaygın olmayan bu gelenek, sadece Ramazan ayında davulcular tarafından devam ettirilmektedir. Davulcular, Ramazan aylarında insanları sahura kaldırmak ve Ramazan ayının sonuna doğru da bahşiş toplamak için mâni düzmektedir.
Bursa dağ köylerinde söylenen mânilerin büyük bir kısmı, şekil ve yapı bakımından ortak bir özellik göstermektedir. Mânilerin çoğu 7 heceli ve “aaxa” kafiye düzenine dayalı olmakla birlikte hece sayısı yediden fazla olan mâniler de vardır. İncelenen mânilerde daha çok tam ve zengin kafiye kullanıldığı görülmektedir. Yarım, tunç ve cinaslı kafiye örneklerine rastlanılmakla birlikte kafiyesi olmayan mâniler de mevcuttur. Bunun yanı sıra mânilerin büyük bir kısmında redif kullanılmıştır. Konu bakımından 22 başlık altında sınıflandırılan mâniler arasında sevda mânilerinin önemli bir yer tuttuğu görülmüştür. Sevda mânilerini de gurbet mânileri takip etmiştir. Diğer mânilerde de bölge insanının duygu ve düşünce yapısının, özlemlerinin, dertlerinin, beğenilerinin, kültürlerine ait gelenek göreneklerinin izlerini bulmak mümkündür. Toplamda Bursa dağ köylerine ait 346 mâni incelenmiştir. İncelenen mâni sayıları, hece ölçülerine ve kafiye şemalarına göre grafik üzerinde gösterilmiş, kafiye türlerine göre de mâni sayılarının yüzdelik dağılımları verilmiştir. Bu mânilerin 189’u 7 heceli, 44’ü 8 heceli, 113’ü ise düzensiz hece yapısına sahiptir. Düzensiz hece sayısına sahip olan mânilerin büyük çoğunluğunun Ramazan mânileri olduğu görülmektedir. Bunun sebebi mâniyi söyleyen davulcunun bahşiş almak için kapısına gittiği her kişinin adına göre söylediği mâninin bir mısrasını değiştirmesidir.
Sözlü Kaynaklar
K.K.1 Açile Balı, 1963, Sırıl, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 05.05.2019.
K.K.2 Emine Çetinkaya, 1969, Dağgüney, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 27.04.2019.
K.K.3 Fatma Turhan, 1949, Haydar, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 10.11.2018.
K.K.4 Hanife Ele, 1959, Sırıl, Evli, İlkokul Mezunu, Ev Hanımı, Görüşme Tarihi: 05.05.2019.
K.K.5 Hatice Mail, 1960, Haydar, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 10.11.2018.
K.K.6 Hayriye Arğın, 1956, Çöreler, Dul, Okuryazar olup, bir okul bitirmemiş, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 27.04.2019.
K.K.7 Mevlüde Aydoğan, 1940, Haydar, Dul, İlkokul Mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 10.11.2018.
K.K.8 Mevlide Gün, 1965, Sırıl, Evli, İlkokul mezunu, Emekli, Görüşme Tarihi:05.05.2019.
K.K.9 Muazzez Çetinkaya, 1939, Dağgüney, Evli, İlk İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme Tarihi: 27.04.2019.
K.K.10 Naziye Uğur, 1966, Mazlumlar, Dul, İlkokul Mezunu, İşçi, Görüşme tarihi:15.11.2018
K.K.11 Necibe Özdemir, 1954, Düvenli, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi:01.05.2019.
K.K.12 Sebahat Bozkurt, 1958, Düvenli, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 01.05.2019.
K.K.13 Selime Coşkun, 1946, Düvenli, Evli, İlkokul mezunu, Ev hanımı, Görüşme tarihi: 01.05.2019.
Yazılı Kaynaklar
Akalın, S., Şimşek, E. (2003). Mâniler, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, Ankara: Cilt 3, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Artun, E. (2000). Adana’da Mâni Söyleme Geleneği, Adana Halk Kültürü Araştırmaları I, Adana: Adana Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Artun, E. (2007). Türk Halk Kültüründe Mâni Söyleme Geleneği, Mânilerin İletişim Boyutu ve İşlevselliği, IV. Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği Sempozyumu Bildirileri, Muğla: Fethiye Belediyesi Kültür Yayınları.
Atlı, S. (2012). Taşköprü (Kastamonu)’de Mâni Söyleme Geleneği, Turkish Studies, Volume, 8/1 Winter, p. 755-774.
Boratav, P. N. (1973). l00 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Cemiloğlu, M. (1989). Sorgun Köyü Halk Edebiyatı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çelik, A. (2005). Mânilerimiz ve Trabzon Mânileri, Ankara: Akçağ Yayınları.
Çıblak, N. (2005). Halk Kültüründe Değişimin Mersin Tahtacıları Halk Kültürü Örneğinde Değerlendirilmesi, Halk Kültüründe Değişim Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Motif Vakfı Yayınları.
Dinçel, Ö. F. (2003). Bursa Dağ Yöresi (Orhaneli-Harmancık-Keles-Büyükorhan), Bursa: DAĞ-DER.
Dizdaroğlu, H. (1969). Halk Şiirinde Türler, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Ekici, M. (2002). Ödemiş Yöresi Mânileri Üzerine Bir Değerlendirme. Motif Dergisi, S. 31.
Elbas, A. (Editör) (2014). Bursa Köylerinde Ninniler, Mâniler, Ağıtlar, Türküler, Giyim Kuşam ve Halk Oyunları I, Bursa: Bursa Büyük Şehir Belediyesi.
Elçin, Ş. (1981). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Elçin, Ş. (1990). Türkiye Türkçesinde Mâniler, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Erşahin, İ. (2011). Halk Kültürü ve Edebiyatı Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Ötüken Neşriyat.
Gözaydın, N. (2013). Anonim Halk Şiiri Üzerine, Türk Dili Dergisi-Türk Şiiri Özel Sayısı III (Halk Şiiri), Sayı 445-450, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kaplanoğlu, R., Elbas, A. (Editör) (2009). Bursa Keles İlçesi Akçapınar, Belenören, Haydar, Menteşe Köyleri, İstanbul: Osmangazi Belediyesi.
Kaya, D. (2004). Anonim Türk Halk Şiiri, Ankara: Akçağ Yayınları.
Oğuz, Ö. (2001). Halk Şiirinde Tür, Şekil ve Makam, Ankara: Akçağ Yayınları.
Sever, M. (2004). Türk Halk Şiiri, Ankara: Kurmay Yayınları.
Şimşek, H.E., Delil, H. (2009). Belenören, Bursa: Şuberk Ofset Matbaacılık.
Taş, H. (2002). Bursa Folkloru, Bursa: Gaye Kitabevi.
Yardımcı, M. (2013). Başlangıç Günümüze Türk Halk Şiiri, İzmir: Kanyılmaz Matbacılık.
